Obodska štamparija – kulturni fenomen Balkana

Riječki grad ili Obod je tvrđava koja je za kratko vrijeme bila prijestonica države Zete.

Njeni ostaci se nalaze na brežuljku, iznad gornjeg toka Rijeke Crnojevića, kod današnjeg naselja Rijeka Crnojevića.

Foto: Pobori.com (Panoramio)

Sagradio ju je prije 544. godine Ivan Crnojević, povlačeći se iz Žabljaka Crnojevića ispred Osmanlija. Na tom mjestu je podigao i manastirsku crkvu sv. Nikole, smještajući u manastir sjedište Zetske mitropolije.

Sadašnja crkva obnovljena je 1743. na temeljima stare, koja je srušena.

Foto: Jovan Pavićević (Panoramio)

U Obodu je radila prva južnoslovenska štamparija. Osnovao ju je Đurađ Crnojević, a u njoj su štampani Oktoih i Psaltir. Prestala je s radom kad je Đurađ napustio Crnu Goru.

Ova srednjovjekovna crnogorska štamparija predstavlja svojevrstan kulturni fenomen, jer se javlja samo četrdesetak godina od štampanja Gutembergove Biblije. U to vrijeme Crna Gora, posljednja slobodna država na Balkanu koja je odoljela turskoj okupaciji, bila je neznatne vojno-političke moći. Brojala je oko 20 do 30.000 stanovnika i obuhvatala je samo planinske predjele između Boke kotorske i Skadarskog jezera.

Foto: Pobori.com (Panoramio)

Kako je onda nastala? 

Ivan Crnojević je uvidio da, tokom mnogobrojnih ratova koje su Crnogorci vodili, najviše stradaju pravoslavne crkve i bogoslužbene knjige u njima. On na svoj način doprinosi obnavljanju Zetske mitropolije osnivanjem Cetinjskog manastira, a najstarijem sinu Đurđu usađuje ljubav prema crkvenoj knjizi.

Zavjetovao se da će crkve opskrbiti knjigama, što će kasnije ostvariti Đurađ.

Ipak, da li je osnovana od Ivana ili Đurađa Crnojevića, kada je i gdje počela s radom (u Mlecima, Obodu ili Cetinju) i što je s njom bilo poslije Đurđevog odlaska iz Crne Gore nije potpuno rasvijetljeno.

Kako je Ivan Crnojević bio u dobrim odnosima s Republikom Venecijom, a imajući u vidu da se štamparija u Veneciji pojavila 1469., pretpostavlja se da je pod tim uticajem osnovana štamparija i u Crnoj Gori.

Nakon ženidbe Đurađa Crnojevića s Jelisavetom Erico, Đurađ je u Veneciju slao ljude kako bi upoznali osnove štampanja i nabavili presu, alat i veće količine papira. Kuriozitet čine olovna slova, pokretne matrice za inicijale i grafičku ornamentiku i ilustracije koje su u potpunosti rađene u Crnoj Gori.

Prva knjiga izlazi 4. januara 1494. nakon čitave godine upornog rada i nosi ime Oktoih – prvoglasnik. Crnojevića štampariju je vodio jeromonah Makarije, dok je sedam monaha ukrašavalo knjige.

Štampar Makarije

Jeromonah Makarije je bio prvi štampar na prostoru južnih Slovena. Smatra se da se Makarije i ranije bavio ovim zanatom u Veneciji. Napustio je Crnu Goru pred prodorom Turaka, skupa sa crnogorskim vladarom Đurađom Crnojevićem.

Odlazi u Vlašku na poziv velikog vojvode Radula i nastavlja štampati pravoslavne knjige, te postalja temelje rumunskog štamparstva. Makarije je u Vlaškoj postao i mitropolit.

Bio je i na Svetoj Gori, u manastiru Hilandar, a pominje se kao iguman. Pretpostavlja se da je pomogao i u formiranju hiladarske štamparije.

Prestanak rada

Štamparija, koja je poznata kao prva državna štamparija na svijetu, prestala je s radom 1496.

Na značaj Crnojevića štamparije ukazuje i činjenica da je u vrijeme njenog rada mnogi od velikih evropskih gradova nisu posjedovali; Berlin je osniva 1540. god., Moskva 1553., Varšava 1580., Istanbul 1729., Beograd 1552., Ljubljana 1575., i Zagreb 1695.

Foto: Predrag Popović, Vrhovi Crne Gore 

Crna Gora nije imala sreće sačuvati više od nekoliko primjeraka Oktoiha prvoglasnika, mada ih u svijetu ima registrovanih više od stotinu.

Sljedeći put kad posjetite Rijeku Crnojevića, sjetite se ove priče i ne zaboravite da prošetate do tvrđave Obod i crkve sv. Nikole.

Dinarsko gorje 

Naslovna fotografija: Rijeka Crnojevica.me